Ηράκλειος

2.0 Ηράκλειος και n δυναστεία του (610-717):

Εσωτερική μεταρρύθμιση και αγώνας επιβίωσης   

α. Το Βυζάντιο σε κρίση

Οικονομική κρίση 6ου-7ου αι.

 Αιτίες :  Λοιμοί, κακές σοδειές, σεισμοί και εισβολές στα εδάφη της αυτοκρατορίας.

Συνέπειες:

•    Εγκατάλειψη ή παρακμή των πόλεων.

•    Μείωση του πληθυσμού.

•    Υποχώρηση του εμπορίου και της νομισματικής κυκλοφορίας.

            ΗΡΑΚΛΕΙΟΣ

•    Παραμέληση του στρατού.

■ Εξωτερικοί εχθροί επί Ηρακλείου

Σλάβοι                     Άρχισαν να εισβάλλουν στις ευρωπαϊκές επαρχίες.

Πέρσες                    Έφτασαν στις ακτές του Βοσπόρου.

Λύσεις από τη δυναστεία του Ηρακλείου

•    Για την οικονομία: η ριζική μεταρρύθμιση της.

•    Για τους εξωτερικούς εχθρούς: η κινητοποίηση όλων των δυνάμεων του κράτους.

β. Η αντεπίθεση του Ηρακλείου

Πολεμικές ενέργειες

Κατά Περσών     · Ο Ηράκλειος ηγήθηκε προσωπικά του στρατού.

•    Πήρε την οικονομική ενίσχυση της Εκκλησίας για την αναδιοργάνωση του στρατεύματος.

•    Έκανε συνεχείς επιθέσεις κατά των Περσών, και στη μάχη της Νινευί (627  μ.Χ.) τους  νίκησε ολοκληρωτικά.

          Κατά Σλάβων       Ο βυζαντινός λαός της Κωνσταντινούπολης «έσπασε» την πολιορκία
          και Αβάρων           που είχαν κάνει στην πόλη, έπειτα από συνεννόηση με τους Πέρσες.

■

Θρησκευτικός χαρακτήρας εκστρατειών

•     Ο στόχος των εκστρατειών κατά των Περσών ήταν η ανάκτηση του Τιμίου Σταυρού, του ιερότερου κειμηλίου του χριστιανισμού.

•     Η μαχητικότητα και το φρόνημα των στρατιωτών ενισχύθηκαν από φλογερές ομιλίες κατά των εχθρών του χριστιανισμού.

γ. θέματα και εξελληνισμός του κράτους

 Θέματα

Ορισμός : Διοικητικές επαρχίες με δικό τους στρατό, που δημιουργήθηκαν τον 7ο αι. στη Μικρά Ασία.

Λόγος δημιουργίας : Η επέκταση των αραβικών κατακτήσεων στα νοτιοανατολικά του Βυζαντινού κράτους.

Διοίκηση : Ο στρατηγός είχε την ανώτατη εξουσία, ασκώντας την πολιτική και στρατιωτική διοίκηση του θέματος.

Εξάπλωση : Το σύστημα των θεμάτων σταθεροποιήθηκε στα τέλη του 7ου αι. και επεκτάθηκε στις ευρωπαϊκές επαρχίες του κράτους.

■ Θεματικός στρατός

•     Υπηρετούσαν ελεύθεροι στρατιώτες-αγρότες, στους οποίους το κράτος παραχωρούσε στρατιωτικά κτήματα (στρατιωτόπια).

•     Με τα έσοδα τους συντηρούσαν τις οικογένειες τους, αγόραζαν τον οπλισμό τους και κάλυπταν τα έξοδα των εκστρατειών.

•     Αντικατέστησαν τους μισθοφορικούς στρατούς, αποτελώντας μια μορφή εθνικού στρατού, που ήταν πολύ πιο αποτελεσματικός αμυντικά.

β Εξελληνισμός Βυζαντίου

•     Επίσημη γλώσσα έγινε η ελληνική στην πολιτική και στη στρατιωτική διοίκηση.

•     Οι ρωμαϊκοί τίτλοι των αυτοκρατόρων αντικαταστάθηκαν από ελληνικούς. Ο Ηρά­κλειος ονομάστηκε «πιστός εν Χριστώ» βασιλεύς.

•     Ο εξελληνισμός αποτέλεσε το οριστικό τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την αρχή της μεσαιωνικής ελληνικής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Ερωτήσεις σχολικού βιβλίου

1.      Να επισημάνεις τους παράγοντες που συνέβαλαν στη νίκη του Ηρακλείου κατά των Περσών.

Οι παράγοντες που συνέβαλαν στη νίκη του Ηρακλείου κατά των Περσών ήταν:

•     Η προσωπική παρουσία του αυτοκράτορα Ηρακλείου στο πεδίο της μάχης ως ηγέτη του στρατεύματος, που ενίσχυσε ψυχολογικά τους στρατιώτες και τους έκανε να πιστέψουν ότι πρόκειται για έναν εθνικής σημασίας αγώνα.

•     Η κατάκτηση του Τιμίου Σταυρού από τους Πέρσες, που αντιμετωπίστηκε από τους Βυζαντινούς ως μια προσπάθεια προσβολής και σπίλωσης της χριστιανικής θρησκείας από τους αλλόθρησκους και που έδωσε στον αγώνα τους θρησκευτικό χαρακτήρα.

•     Η οικονομική συνδρομή της Εκκλησίας -προσέφερε πολύτιμα λειτουργικά σκεύη προκειμένου να βρεθούν οικονομικοί πόροι για την οργάνωση της εκστρατείας κατά των Περσών-, που έδωσε την εικόνα μιας μαζικής κινητοποίησης όλων των δυνάμεων του κράτους για την αντιμετώπιση του εχθρού.

Όλα αυτά τα στοιχεία ενίσχυσαν τη μαχητικότητα των Βυζαντινών στρατιωτών, που αισθάνονταν ότι αγωνίζονταν για την πατρίδα τους και τα ιερά τους σύμβολα. Το αποτέλεσμα φάνηκε από την ολοκληρωτική νίκη κατά των Περσών και την ανάκτηση του Τιμίου Σταυρού.

2.      Ποια ανάγκη υπαγόρευσε την καθιέρωση των θεμάτων, όπως προκύπτει έμμεσα από το σχετικό απόσπασμα του έργου «Περί θεμάτων»;

Στην πρωτογενή πηγή «Περί θεμάτων», που έχει γραφεί από τον αυτοκράτορα Πορφυρογέννητο, ερμηνεύεται η ανάγκη που οδήγησε τους διαδόχους του αυτοκράτορα Ηρακλείου να καθιερώσουν τα θέματα. Η αναφορά της καταγωγής του μας υπαγορεύει την αγωνία του ίδιου και των διαδόχων του να διατηρηθούν μέσα στα σύνορα του Βυζαντινού κράτους οι απομακρυσμένες από την Κωνσταντινούπολη περιοχές.

Ως σημαντικότερη αιτία το παράθεμα αναφέρει την αδυναμία των διαδόχων του Ηρακλείου να διοικήσουν αποτελεσματικά τις συνοριακές περιοχές στην Ανατολή και στη Δύση («Τότε οι διάδοχοι του, που δεν ήξεραν πού και πώς να ασκήσουν την εξουσία τους»). Δεύτερος λόγος, και εξίσου σημαντικός, ήταν η ανάγκη άμυνας και απόκρουσης των εχθρών που εμφανίζονταν στις συνοριακές περιοχές μέσα από την καλύτερη πολιτική και στρατιωτική οργάνωση των περιοχών αυτών. Έτσι, οι αυτοκράτορες όρισαν ως διοικητές των περιοχών στρατηγούς, μεταβιβάζοντας τους μεγάλο μέρος της κεντρικής εξουσίας («κατέτμησαν σε μικρά τμήματα τη διοίκηση τους και τα μεγάλα στρατιωτικά σώματα»). Σημαντικό ρόλο για την ίδρυση των θεμάτων έπαιξε και η σταδιακή εδαφική συρρίκνωση του Βυζαντίου από τους Άραβες στην Ανατολή και από τους Σλάβους στα Βαλκάνια.

Όλα αυτά έγιναν μέσα στα πλαίσια πολλών αλλαγών , που υποδηλώνουν τη μετατροπή του ρωμαϊκού κράτους σε βυζαντινό.

Μία από αυτές που συνδέθηκε με τη δημιουργία των θεμάτων ήταν η καθιέρωση της ελληνικής ως επίσημης γλώσσας. Άλλωστε, η ονομασία θέμα προέρχεται από την ελληνική λέξη θέση, όπως αναφέρει και το παράθεμα.

3.      Ποιες διοικητικές περιφέρειες (εξαρχάτα και θέματα) περιλάμβανε και ποια στρα­τιωτικά σώματα διέθετε το Βυζάντιο στα τέλη του 7ου αι. συμφωνά με το τελευταίο παράθεμα;

Σε αυτή την πρωτογενή πηγή, η οποία αφορά ένα εκκλησιαστικό ζήτημα, γίνεται αναφορά στους θρησκευτικούς αντιπροσώπους που έχουν έρθει στην Κωνσταντινούπολη από όλες τις επαρχίες του Βυζαντινού κράτους σε Ανατολή (θέματα) και Δύση (εξαρχάτα).

Έτσι, τα θέματα που ανήκουν στην Ανατολή είναι το θέμα της Θράκης, το οποίο ήταν το πρώτο που ιδρύθηκε στο ευρωπαϊκό τμήμα του Βυζαντινού κράτους, το θέμα των Καραβησιάνων, που είχε την έδρα του στην Κω και που ήταν το μόνο ναυτικό θέμα αρχικά, το θέμα Οψικίου και τα θέματα Ανατολικών και Αρμενιακών στη Μικρά Ασία.

Στη Δύση υπήρχε το εξαρχάτο (που λειτουργούσε με παρόμοιο τρόπο με το θέμα και ο έξαρχος είχε τις ίδιες αρμοδιότητες με το στρατηγό του θέματος) της Ραβέννας (Ιταλία) και το εξαρχάτο της Καρχηδόνας (βόρεια Αφρική). Επίσης, υπήρχε στρατιωτική φρουρά, οι Septensiani, που προστάτευαν τη στρατηγικής σημασίας περιοχή του Γιβραλτάρ, αλλά και οι εξκουβίτορες, που ήταν ειδική φρουρά του Παλατιού.

Έτσι, μπορούμε να κατανοήσουμε ότι τόσο τα εξαρχάτα όσο και τα θέματα ήταν περιοχές που προστατεύονταν από σώματα στρατού, τα οποία αρχικά ήταν μεγαλύτερα, καθώς αντιστοιχούσαν σε μεγαλύτερες ζώνες της αυτοκρατορίας, αλλά, όπως παρατηρούμε στο χάρτη, σταδιακά υποδιαιρούνταν και γίνονταν περισσότερα και μικρότερα, με αντίστοιχες στρατιωτικές μονάδες.