ΚΕΦ. 3

Κεφ. 3 Επαναληπτικές ερωτήσεις Κατεβάστε τις σε Word document πατώντας εδώ ή εδώ

1. Ποια ήταν τα πρώτα δείγματα βελτίωσης της οικονομίας του Βυζαντίου επί Κωνσταντίνου Ε';

Ø Από τον 8ο προς τον 9ο αι. ο πληθυσμός του Βυζαντίου αυξήθηκε σε σχέση με τον 7ο αι.

2. Δώστε τον ορισμό της Εικονομαχίας, τους πρωτεργάτες και τις ενέργειες τους:

Η Εικονομαχία ήταν πνευματική κίνηση, που διήρκεσε έναν περίπου αιώνα, από τις αρχές του 8ου ως τα μέσα του 9ου αι., και αφορούσε το ζήτημα αν η λατρεία των εικόνων ήταν σύμφωνη με τις αρχές της Ορθοδοξίας.

Οι πρωτεργάτες της Εικονομαχίας ήταν οι αυτοκράτορες:

Α) Ο Λέων Γ' ο Ίσαυρος, ο οποίος καταγόταν από τις ανατολικές επαρχίες, που είχαν ανεικονικές αντιλήψεις, επηρεασμένες από τους γείτονες ισλαμιστές και Ιουδαίους. Το 726 απομάκρυνε την εικόνα του Χριστού από τη Χαλκή Πύλη της Κωνσταντινούπολης, ενώ το 730 εξέδωσε εικονομαχικό διάταγμα, με το οποίο απαγορευόταν η λατρεία των εικόνων, με βαριές τιμωρίες για τους παραβάτες.

Β) Ο Κωνσταντίνος Ε' ο Ίσαυρος, ο οποίος καταδίωξε τους μοναχούς και κατέστρεψε τις μονές, που ήταν προπύργια της εικονολατρίας.

3. Ποια ήταν τα αίτια της εικονομαχικής πολιτικής των Ισαύρων;

1. Η διάθεση των Ισαύρων να ευνοήσουν τους κατοίκους των ανατολικών επαρχιών,

που είχαν ανεικονικές αντιλήψεις, αλλά συγχρόνως προστάτευαν τα σύνορα της Μικράς Ασίας από τους Άραβες.

2. Οι δεισιδαιμονίες και οι υπερβολές στη λατρεία των εικόνων.

3. Η επιθυμία των Ισαύρων να περιορίσουν την επιρροή των μοναχών στους υπηκόους.

4. Η αντίληψη ότι οι ήττες των Βυζαντινών από τους εχθρούς οφείλονταν στη θεϊκή οργή για την ειδωλολατρική λατρεία των εικόνων.

4. Τι σήμαινε η ήττα των εικονομάχων για το Βυζάντιο και τη μελλοντική του πορεία;

Ø Ήταν νίκη της ελληνικής πνευματικής παράδοσης, που αναδείκνυε την απεικόνιση της θεϊκής μορφής, σε αντίθεση με την ασιατική ανεικονική θεωρία.

Ø Άρχισε γόνιμη συνεργασία κράτους - Εκκλησίας.

Ø Η εκκλησία αφοσιώθηκε στο ιεραποστολικό της έργο.

Ø Τα μοναστήρια πολλαπλασιάστηκαν και πλούτισαν.

Ø Περιορίστηκαν οι υπερβολές στη λατρεία των εικόνων και των λειψάνων.

5. Ποιες ήταν οι συνέπειες της Εικονομαχίας στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική του Βυζαντίου, καθώς και στον πολιτισμό;

1. (Εσωτερική κατάσταση) Δίχασε το βυζαντινό λαό.

2. (Εξωτερική πολιτική) Η δυσαρέσκεια της Ρώμης για τους εικονομάχους αυτοκράτορες την έστρεψε στην αναζήτηση βοήθειας από τους Φράγκους.

3. (Τέχνη) Απαγορεύτηκε η αναπαράσταση θείων προσώπων και καταστράφηκαν πολύτιμα έργα τέχνης.

4. (Γράμματα) Υποχώρησε η ενασχόληση με τα γράμματα και καταστράφηκαν τα κείμενα των εικονομάχων μετά την επικράτηση των εικονολατρών.

6. Ποια στοιχεία επιβεβαιώνουν την πολύπλευρη προσωπικότητα του Φωτίου;

Ο Φώτιος, πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης και μεγάλος πνευματικός άνθρωπος της εποχής του, ήταν μια πολυσχιδής προσωπικότητα, καθώς τα ενδιαφέροντα του απλώνονταν σε πολλούς τομείς της διανόησης:

Ø Μάζευε και μελετούσε χειρόγραφα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, όπως και άλλοι λόγιοι της εποχής.

Ø Σημαντικότερο έργο του ήταν η Μυριόβιβλος, που περιείχε 300 περίπου φιλολογικά δοκίμια για αρχαία ελληνικά έργα.

Ø Έγραψε ένα λεξικό, πολλές ομιλίες και θεολογικά έργα.

7. Πώς δημιουργήθηκαν τα ακριτικά τραγούδια και ποια η συμβολή τους στην πολιτιστική εξέλιξη της βυζαντινής λογοτεχνίας;

Ø Είναι βυζαντινά επικά τραγούδια, που γράφονταν από ανώνυμους τραγουδοποιούς που αντλούσαν το υλικό τους από τους πολέμους των ακριτών στα βυζαντινά σύνορα με τους Άραβες.

Ø Βασικοί ήρωες: ο Διγενής Ακρίτας και ο Αρμούρης:

Τραγουδιόνταν από περιφερόμενους τραγουδιστές στις επαρχίες της Μικράς Ασίας.

θεωρούνται τα σημαντικότερα δείγματα της δημώδους ή λαϊκότροπης λογοτεχνίας των βυζαντινών.

8. Πώς συνέβαλε ο εκχριστιανισμός στην πολιτιστική ανάπτυξη των Σλάβων;

9. Ποιο πρόβλημα ανέδειξε ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων και γιατί;

Ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων ανέδειξε τη διάσταση που είχε δημιουργηθεί μεταξύ Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας. Η κάθε Εκκλησία προσπάθησε να εκχριστιανίσει τους Βουλγάρους για να εξυπηρετήσει τα δικά της οφέλη, καθώς ο πάπας επιθυμούσε με τον εκχριστιανισμό αυτό να επεκτείνει την επιρροή του σε περιοχή που ήταν γειτονική του Βυζαντίου, ενώ η βυζαντινή Εκκλησία, που ήθελε να δημιουργήσει συμμάχους στα Βαλκάνια, ανάγκασε τους Βουλγάρους να εκχριστιανιστούν. Το γεγονός αυτό έφερε σε σύγκρουση τις δύο Εκκλησίες, που διεκδικούσαν η καθεμία για λογαριασμό της την πρωτοκαθεδρία στην ευρωπαϊκή χριστιανοσύνη. Η Ανατολική Εκκλησία προχώρησε σε αφορισμό του πάπα, καταδίκασε την επέμβαση της Ρώμης στη Βουλγαρία και απέρριψε το ρωμαιοκαθολικό δόγμα περί εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος και εκ του Υιού (filioque).

10. Ποιες ήταν οι οικονομικές συνέπειες των πολέμων που διεξήγαγαν οι Μακεδόνες βασιλείς;

Ø Νέα εδάφη, παραγωγικό δυναμικό (αγρότες) και έσοδα (φόροι) προστέθηκαν ατό τις κατακτήσεις και την επέκταση των βυζαντινών συνόρων.

Ø Ειρηνική καλλιέργεια της γης, λόγω της διακοπής των αραβικών επιδρομών.

Ø Πολλαπλασιάστηκαν η παραγωγή και τα νομισματικά αποθέματα του Βυζαντινού κράτους.

Ø Ενίσχυση του διεθνούς κύρους της αυτοκρατορίας

Ø Γεννήθηκαν συναισθήματα αυτοπεποίθησης και περηφάνιας στους υπηκόους.

11. Πώς έγινε η εθνογένεση των Ρώσων και ποιες οι συνέπειες από τον εκχριστιανισμό τους;

Ø Η τεράστια έκταση της Ρωσίας μπήκε στη σφαίρα επιρροής του Βυζαντίου.

Ø Η νοοτροπία, ο πνευματικός και υλικός πολιτισμός των Ρώσων επηρεάστηκαν από τους Βυζαντινούς.

Ø Οι εμπορικές ανταλλαγές με το Βυζάντιο εντατικοποιήθηκαν.

Ø Αυξήθηκε ο αριθμός των Βαράγγων και των Ρώσων μισθοφόρων στην αυτοκρατορική φρουρά και στο βυζαντινό στρατό.

12. Ποια νέα τάξη δημιουργήθηκε στις πόλεις μετά τον 9ο αι. και τι γνωρίζετε γι' αυτήν;

Ø Δημιουργήθηκε λόγω της ανάπτυξης της αστικής οικονομίας.

Ø Αποτελούνταν από εμπόρους, βιοτέχνες, ναυκλήρους και τραπεζίτες.

Ø Οι συντεχνίες - αδελφότητες της μεσαίας τάξης υποκινούσαν συχνά λαϊκά κινήματα κατά των ευγενών.

Ø Είχε μεγάλη κοινωνική και πολιτική επιρροή κυρίως τον 11ο αι.

13. Η κοινωνία της υπαίθρου τον 9ο αι. περιλάμβανε δύο βασικές κοινωνικές τάξεις. Ποιες ήταν αυτές και ποιες σχέσεις είχαν μεταξύ τους;

Ø Αριστοκρατία της γης (επαρχιακή). Μεγαλοκτηματίες

Ø Αριστοκρατία των αξιωμάτων (αστική). Ευγενείς (δυνατοί)

Οι δυνατοί ήταν οι πολιτικοί, στρατιωτικοί και θρησκευτικοί άρχοντες και οι διαχειριστές της αυτοκρατορικής, κρατικής, εκκλησιαστικής και μοναστικής περιουσίας.

Οι οικογένειες της βυζαντινής αριστοκρατίας άρχισαν να αποκτούν οικογενειακά επώνυμα.

• Οι αγροτικές μάζες ήταν οι πένητες, που αποτελούνταν από:

1.ελεύθερους γαιοκτήμονες (είχαν μικρή αγροτική ιδιοκτησία)

2.ακτήμονες γεωργούς (μίσθωναν γη για να την καλλιεργήσουν)

3.πάροικους (είχαν εξάρτηση από τη γη ή από τους κατόχους της).

14. Ποια ήταν τα νομοθετικά έργα που εκδόθηκαν από τους Μακεδόνες;

1.Πρόχειρος Νόμος: Επιλογή νόμων, που αντικατέστησε την Εκλογή (Ισαύρων).

2.Επαναγωγή: Εισαγωγή στον Πρόχειρο Νόμο, που καθόριζε τις αρμοδιότητες του αυτοκράτορα και του πατριάρχη.

3.Βασιλικά: Συλλογή νόμων από τις νομικές συλλογές του Ιουστινιανού (60 βιβλία).

4.Επαρχιακόν Βιβλίον: Διατάξεις που ρύθμιζαν τη λειτουργία των συντεχνιών.

5.Νεαρές: Νέοι νόμοι, που απέβλεπαν κυρίως στον περιορισμό της μεγάλης γαιοκτησίας.

15. Ποιοι νόμοι εκδόθηκαν κατά των δυνατών από τη Μακεδονική δυναστεία και τι μαρτυρά αυτή η στάση;

Ø Κατά την πώληση ενός κομματιού κοινοτικής γης προτιμώνται ως αγοραστές οι γείτονες ή οι συγγενείς.

Ø Οι δυνατοί επέστρεφαν στους φτωχούς ιδιοκτήτες τους χωράφια που είχαν καταχραστεί χωρίς αποζημίωση.

Ø Απαγορεύτηκαν η πώληση και η αγορά στρατιωτικών κτημάτων.

Ø Περιορίστηκε η αύξηση της εκκλησιαστικής περιουσίας.

Ø Οι πλούσιοι γαιοκτήμονες πλήρωναν τους φόρους των φτωχών, κάτι που παλαιότερα, επί Νικηφόρου Α', βάραινε όλη την κοινότητα («αλληλέγγυον»).

• Δεν ανεχόταν τις επιδιώξεις των δυνατών και στήριξε για 80 χρόνια τη μικρή και μεσαία ιδιοκτησία, γιατί:

Ø Οι ελεύθεροι στρατιώτες-αγρότες ήταν η βασική στρατιωτική δύναμη του κράτους:

Ø Οι φόροι που πλήρωναν οι ελεύθεροι αγρότες ήταν η κύρια πηγή εσόδων του Βυζαντινού κράτους.

Εικονομαχικό διάταγμα, Ζ' Οικουμενική Σύνοδος, Μυριόβιβλος, Βάραγγοι, Καλαβρία, κατεπανάτο, αριστοκρατία της γης, δυνατοί, πένητες, πάροικοι, αστυκώμαι, συστήματα, Επαρχιακόν Βιβλίον, Επαναγωγή, Νεαρές.

Εικονομαχικό διάταγμα: Εκδόθηκε το 730 από το Λέοντα Γ' τον Ίσαυρο και απαγόρευε τη λατρεία των εικόνων, επιβάλλοντας αυστηρές ποινές στους παραβάτες.

Ζ' Οικουμενική Συνοδός: Έγινε το 787 από την αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία και αποκατέστησε τις εικόνες με την αναστήλωση τους και την απόδοση σε αυτές τιμητικής προσκύνησης.

Μυριόβιβλος: Έργο του πατριάρχη Φωτίου, που περιείχε 300 περίπου φιλολογικά δοκίμια για αρχαία ελληνικά έργα.

Βάραγγοι: Ήταν σκανδιναβικά φύλα, που εμφανίστηκαν τον 9ο αι. και ονομάστηκαν Ρως από τους ανατολικούς Σλάβους. Ήταν γνωστοί και ως Βίκιγκς ή Νορμανδοί, και είχαν εμπορικές και πειρατικές δραστηριότητες. Τέλος, αξιοποίησαν τους υδάτινους δρόμους της σημερινής Ρωσίας για να επικοινωνούν με τους ΈλληνεςΒυζαντινούς.

Καλαβρία: Ήταν ένα από τα ελληνικάβυζαντινά θέματα που δημιουργήθηκαν στη νότια Ιταλία το 10ο αι. από Έλληνες που κατοικούσαν στην περιοχή αυτή και στη Σικελία από τα αρχαία ελληνικά χρόνια.

Κατεπανάτο: Ήταν η ένωση των τριών ιταλικών θεμάτων της νότιας Ιταλίας σε μια ενιαία διοικητική περιφέρεια από τον Τζιμισκή το 975.

Αριστοκρατία της γης: Ήταν οι μεγαλοκτηματίες ευγενείς, που μαζί με την αριστοκρατία των αξιωμάτων αποτελούσαν τους δυνατούς, δηλαδή τους άρχοντες της βυζαντινής κοινωνίας.

Δυνατοί: Αποτελούνταν από την αριστοκρατία της γης, που ήταν μεγαλοκτηματίες ευγενείς, και από την αριστοκρατία των αξιωμάτων, που ήταν πολιτικοί, στρατιωτικοί και θρησκευτικοί άρχοντες και διαχειριστές της αυτοκρατορικής, της κρατικής και της εκκλησιαστικής περιουσίας.

Πένητες: Ήταν αγροτικές μάζες, οι οποίες αποτελούνταν από ελεύθερους γαιοκτήμονες, που είχαν μικρή αγροτική περιουσία, ακτήμονες γεωργούς, που μίσθωναν γη για να την καλλιεργήσουν, και πάροικους, που ήταν εξαρτημένοι από τους κατόχους της γης στους οποίους δούλευαν.

Πάροικοι: Ήταν γεωργοί που δεν ήταν ελεύθεροι, αλλά ήταν εξαρτημένοι από τους κατόχους της γης στους οποίους δούλευαν. Για κάθε σημαντική αλλαγή στη ζωή τους (γάμοι, μετακινήσεις) έπρεπε να έχουν τη σύμφωνη γνώμη του ανθρώπου στον οποίο ανήκαν.

Αστυκώμαι: Λέγονταν και αγροτοπόλεις, και ήταν αστικά κέντρα με ημιαγροτικό χαρακτήρα.

Συστήματα: Ήταν επαγγελματικά σωματεία στα οποία οργανώνονταν οι έμποροι και οι βιοτέχνες. Η λειτουργία τους καθοριζόταν από τις διατάξεις που περιείχε το Επαρχιακόν Βιβλίον και ασχολούνταν κυρίως με την παραγωγή τροφίμων και την επεξεργασία ειδών πολυτελείας.

Επαρχικόν Βιβλίον. Ήταν νομοθετικό έργο, που εκδόθηκε την εποχή της Μακεδόνικης δυναστείας και περιείχε διατάξεις που ρύθμιζαν τη λειτουργία των συντεχνιών.

Επαναγωγή: Ήταν εισαγωγή στο νομοθετικό έργο Πρόχειρος Νόμος, που καθόριζε τις αρμοδιότητες του αυτοκράτορα και του πατριάρχη.

Νεαρές: Ήταν νέοι νόμοι, που εκδόθηκαν την εποχή της Μακεδόνικης δυναστείας και απέβλεπαν κυρίως στον περιορισμό της μεγάλης γαιοκτησίας.

2. Σε κάθε χρονολογία να συμπληρωθούν το γεγονός και οι πρωταγωνιστές του: 726, 730, 787, 843,1014,1018.

726: Ο Λέων Γ' ο Ίσαυρος απομάκρυνε την εικόνα του Χριστού από τη Χαλκή
Πύλη της Κωνσταντινούπολης.

730: Εκδόθηκε το εικονομαχικό διάταγμα από το Λέοντα Γ', με το οποίο απαγορευόταν η λατρεία των εικόνων, με αυστηρές ποινές για τους παραβάτες.

787: Συγκλήθηκε από την Ειρήνη την Αθηναία η Ζ' Οικουμενική Σύνοδος, με την οποία αποκαταστήθηκε η λατρεία των εικόνων, στις οποίες θα αποδιδόταν τιμητική προσκύνηση.

843: Συγκλήθηκε σύνοδος από τη Θεοδώρα, μητέρα του Μιχαήλ Γ', με την οποία επικυρώθηκαν οι αποφάσεις της Ζ' Οικουμενικής Συνόδου και έληξε οριστικά η εικονομαχική διαμάχη.

1014: Έγινε η μάχη του Κλειδιού, κατά την οποία κατατροπώθηκε ο βουλγαρικός στρατός από το Βασίλειο Β'.

1018: Υποτάχθηκε η Βουλγαρία στο Βυζάντιο και χωρίστηκε σε δύο θέματα.

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ

( Οι απαντήσεις με μαύρα γράμματα)

1. Σύμφωνα με τις ιστορικές σας γνώσεις και τα στοιχεία του παραθέματος, πώς αντέδρασε η Εκκλησία απέναντι στην εικονομαχική πολιτική του Λέοντα και ποια ήταν τα επιχειρήματα της;

«...ο Λέων "ο δυσεβής" συγκρότησε "σιλέντιο" (αυτοκρατορικό συμβούλιο) κατά των αγίων και σεβαστών εικόνων. Κάλεσε και τον αγιότατο Πατριάρχη Γερμανό, επειδή νόμιζε πως θα τον πείσει να υπογράψει κατά των αγίων εικόνων. Ο γενναίος όμως δούλος του Χριστού, χωρίς να πειστεί καθόλου στην άθλια κακοδοξία του Λέοντα, ακολουθώντας το δρόμο το σωστό της αλήθειας, παραιτήθηκε από το αρχιερατικό αξίωμα. Αφού παρέδωσε το ωμοφόριό του είπε μετά από πολλά διδακτικά λόγια: "Αν εγώ είμαι Ιωνάς, ρίξτε με στη θάλασσα. Όμως, βασιλιά, είναι αδύνατον σε μένα να φέρω αλλαγές στην πίστη χωρίς οικουμενική σύνοδο"».

Θεοφάνης, Χρονογραφία

1. Η Εκκλησία, στο μεγαλύτερο ποσοστό, αντέδρασε έντονα στην εικονομαχική πολιτική του Λέοντα, σύμφωνα με το πρωτογενές παράθεμα του Βυζαντινού χρονογράφου Θεοφάνη. Υπήρχαν βέβαια και ορισμένοι ιεράρχες, κυρίως των ανατολικών περιοχών της Μικράς Ασίας, που στήριξαν αυτή την απόφαση, επηρεασμένοι από τις ανεικονικές αντιλήψεις που επικρατούσαν στις περιοχές τους. Ωστόσο, η Ορθόδοξη Εκκλησία θεώρησε τα εικονομαχικά διατάγματα ως ιερόσυλες ενέργειες, καθώς ήταν αυθαίρετα και μονομερή («την άθλια κακοδοξία του Λέοντα»), αφού δεν είχε προηγηθεί οικουμενική σύνοδος για να κρίνει το ζήτημα, αλλά εξέφραζαν μόνο την άποψη του εικονομάχου αυτοκράτορα («είναι αδύνατον σε με'να να φέρω αλλαγές στην πίστη χωρίς οικουμενική σύνοδο»).

Η Εκκλησία με τη Ζ' Οικουμενική Σύνοδο, επί Κωνσταντίνου ΣΤ' και Ειρήνης, καταδίκασε την Εικονομαχία, με το επιχείρημα ότι η προσκύνηση των εικόνων εκφράζει το σεβασμό και τη λατρεία προς την απεικονιζόμενη μορφή, και όχι προς το υλικό κατασκευής της, διακρίνοντας με αυτό τον τρόπο την εικονολατρία από την ειδωλολατρία.

2. Για ποιους λόγους υπήρχαν περιορισμοί στην αποκόμιση κέρδους από τους εμποροβιοτέχνες; Ποιες συνέπειες είχε το φαινόμενο αυτό στην επιχειρηματική δραστηριότητα;

«Δεδομένου ότι η παραγωγή και η πώληση στο Βυζάντιο ήταν αυστηρά διαχωρισμένες και τα περιθώρια των κερδών καθορισμένα, η ανάπτυξη των μεγάλων εμπορικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων γινόταν πρακτικά αδύνατη στο Βυζάντιο. Ο αυστηρός περιορισμός του αριθμού των συναλλαγών και η επιβαλλόμενη σταθερότητα στα περιθώρια των κερδών εμπόδιζαν τη συσσώρευση μεγάλων περιουσιών, κι έτσι αυτές παρέμεναν το ξεχωριστό χαρακτηριστικό των ευγενών και του κλήρου. Οι παραγωγοί κι οι επιχειρηματίες, εφ' όσον δεν έκαναν εμπορικές πράξεις παράνομες -πράγμα που δεν ήταν σπάνιο- όφειλαν να περιοριστούν σ' ένα μέτριο κέρδος.

Να, σαν παράδειγμα, ένας χρυσοχόος. Του είναι απαγορευμένο να αγοράσει για τις ανάγκες της δουλειάς του περισσότερο από μια λίβρα χρυσού την κάθε φορά, είτε πρόκειται το μέταλλο να υποβληθεί σε επεξεργασία είτε όχι. Δεν θα μπορέσει ν' αγοράσει δεύτερη, πριν αποδείξει ότι χρησιμοποίησε ολοκληρωτικά την πρώτη. Απ' αυτό προερχόταν μια σημαντική καθυστέρηση του ρυθμού της παραγωγής και μια αισθητή ελάττωση της εμπορικής αποδόσεως της επιχειρήσεως».

Ζεράρ Βαλτέρ, Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, μτφ. Κ. Παναγιώτου, εκδόσεις Ωκεανίς, σ. 135-136

2. Α) Οι περιορισμοί που επιβάλλονταν στην αποκόμιση κερδών από τους εμπορο-βιοτέχνες είχαν ως απώτερο σκοπό την καθήλωση τους σε μια μεσαία κοινωνική και οικονομική τάξη και την αποφυγή διεκδίκησης μεριδίου στην οικονομική και πολιτική εξουσία, που έλεγχαν κατ' αποκλειστικότητα οι ευγενείς και ο ανώτερος κλήρος, καθώς μπορούσαν να συγκεντρώσουν μεγάλο πλούτο στα χέρια τους.
Έτσι, διατηρούνταν η κοινωνική ιεραρχία και μειώνονταν οι πιθανότητες πολιτικών παρεμβάσεων της μεσαίας (αστικής) τάξης στη λήψη πολιτικών ή οικονομικών αποφάσεων. Η εξουσία παρέμενε προνόμιο της αριστοκρατίας των βασιλικών, των δυνατών και του ανώτερου κλήρου («ο αυστηρός περιορισμός του αριθμού των συναλλαγών και η επιβαλλόμενη σταθερότητα στα περιθώρια των κερδών εμπόδιζαν τη συσσώρευση μεγάλων περιουσιών, και έτσι αυτές παρέμεναν το ξεχωριστό χαρακτηριστικό των ευγενών και του κλήρου»).

2Β) Το φαινόμενο του ελέγχου των κερδών είχε σημαντικές συνέπειες στην επιχειρηματική δραστηριότητα:

1. Δεν είχαν τη δυνατότητα να δημιουργηθούν μεγάλες εμπορικές και βιοτεχνικές επιχειρήσεις, που θα μπορούσαν να αλλάξουν την κοινωνική διάρθρωση της βυζαντινής κοινωνίας («η ανάπτυξη των μεγάλων εμπορικών... πρακτικά αδύνατη στο Βυζάντιο»).

2. Δεν είχαν τη δυνατότητα εξαγωγής των προϊόντων τους, γεγονός που αργότερα θα τους φέρει σε μειονεκτική θέση έναντι των Ιταλών εμπόρων, που θα αναπτυχθούν εμπορικά στην περιοχή της ανατολικής Ευρώπης.

3. Μειώθηκε ο ρυθμός της παραγωγής, καθώς δεν υπήρχε ανταγωνιστικότητα, αλλά απόλυτος έλεγχος για την αξιοποίηση των πρώτων υλών που χρησιμοποιούσε κάθε τεχνίτης («δεν θα μπορέσει να αγοράσει δεύτερη, πριν αποδείξει ότι χρησιμοποίησε ολοκληρωτικά την πρώτη»).

4. Η κλειστή και ελεγχόμενη μορφή των επιχειρήσεων δε δημιουργούσε τις προϋποθέσεις οικονομικής ανάπτυξης όλων όσοι επιθυμούσαν να εμπορευτούν, αλλά μόνο όσων αποδεχόταν η συντεχνιακή κοινότητα, δημιουργώντας στεγανά στη μεσαία τάξη, στοιχείο που δε συνάδει με την ελεύθερη και αναπτυσσόμενη επιχειρηματική δραστηριότητα.

3. Ποιοι τομείς της επιστήμης διδάσκονταν στο πανεπιστήμιο της Μαγναύρας και ποια πρόσωπα της ανώτατης βυζαντινής διοίκησης ασχολήθηκαν με αυτό;

«Λίγο αργότερα (856), ο πρωθυπουργός Βάρδας, θείος του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ' ιδρύει ένα δεύτερο πανεπιστήμιο στα ανάκτορα της Μαγναύρας. Ο Ιωάννης Γραμματικός διδάσκει μαζί με τον μετέπειτα πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φώτιο γραμματική, ρητορική και φιλοσοφία. Ένας από τους μαθητές ήταν ο περίφημος ; απόστολος των Σλάβων Κωνσταντίνος (Κύριλλος), ο οποίος χάρις στον βιβλιοθηκάριο της Α. Σοφίας Θεόκτιστο είχε αναλάβει εκ παραλλήλου την διδασκαλία φιλοσοφίας. Ο αυτοκράτορας Λέων ΣΤ' ο Σοφός φροντίζει για την οργάνωση της Νομικής. Σ' αυτήν διδάσκουν δύο διαφορετικών επιπέδων καθηγητές: οι "διδάσκαλοι" που έδιναν τη βασική εκπαίδευση ("εγκύκλιος παίδευσις") και οι "παλαιοδιδάσκαλοι νομικοί", καθηγητές νομικής που δίδασκαν τον Πρόχειρο νόμο και τις Βασιλικές. Ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος και ο Ιωάννης Τσιμισκής φέρονται ως προστάτες της δημόσιας εκπαίδευσης».

Ασπασία Λούβη-Κίζη, «Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο», Περιοδικό Αρχαιολογία, τεύχ. 25, σ. 28

Σύμφωνα με τη δευτερογενή πηγή, τα μαθήματα που διδάσκονταν στο Πανεπιστήμιο της Μαγναύρας ήταν κυρίως θεωρητικής μορφής: γραμματική, ρητορική, φιλοσοφία και νομική. Παρατηρούμε επίσης ότι στο πανεπιστήμιο αυτό δίδασκαν λαμπρές προσωπικότητες της πνευματικής και θρησκευτικής ζωής του Βυζαντίου, όπως ο Φώτιος, που έγινε στη συνέχεια πατριάρχης Κωνσταντινούπολης, και ο Κύριλλος, που δημιούργησε το σλαβικό αλφάβητο και μαζί με το Μεθόδιο ήταν οι υπεύθυνοι για τον εκχριστιανισμό των Σλάβων και των Μοραβών. Επίσης, στην ίδρυση του πανεπιστημίου καθοριστικό ρόλο έπαιξε ο πρωθυπουργός Βάρδας, ενώ ο αυτοκράτορας Λέων ΣΤΓ ο Σοφός οργάνωσε τη Νομική Σχολή. Μέριμνα για το πανεπιστήμιο και τη δημόσια εκπαίδευση έδειξαν ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος και ο Ιωάννης Τσιμισκής.

4. Σχολίασε τη συμπεριφορά των δυνατών έναντι των πενήτων, όπως αυτή περιγράφεται στη Νεαρά του έτους 934. Ποιες επιπτώσεις είχε αυτή στη ζωή των ελεύθερων αγροτών;

Η συμπεριφορά των δυνατών έναντι των πενήτων, όπως παρουσιάζεται στη Νεαρά του 934, φαίνεται βίαιη, απάνθρωπη και αλαζονική. Φέρονταν στους υπηρέτες και στους εργάτες τους βάναυσα («βίαιες επιθέσεις») και τους ανάγκαζαν να κάνουν πολλές και επίπονες εργασίες («αγγαρείες»), κάμπτοντας το ηθικό τους και προκαλώντας τους θλίψη και στενοχώρια («άλλες θλίψεις και στενοχώριες»).

Οι ελεύθεροι αγρότες ήταν η λαϊκή βάση, στην οποία ήθελαν να στηριχτούν οι Μακεδόνες βασιλείς, γιατί, όπως αναφέρει και η Νεαρά, ήταν εκείνοι που ενίσχυαν το κράτος οικονομικά, πληρώνοντας φόρους, και επάνδρωναν το στρατό, «οπλισμένοι» με υψηλό ηθικό και μαχητικότητα, γιατί δεν πολεμούσαν μόνο για την πατρίδα τους, αλλά και για τις περιουσίες τους («Αλλά ή ύπαρξη πολλών μικροϊδιοκτητών... στρατιωτικές υπηρεσίες στο κράτος»). Γι' αυτό άλλωστε οι δυνατοί που διατάρασσαν αυτή την τάξη, αρπάζοντας τα κτήματα των μικροϊδιοκτητών, θεωρούνταν από τη Νεαρά «ταραξίες», που πρέπει να διωχθούν από τις κρατικές υπηρεσίες για τη «δημόσια σωτηρία».

5. Ποια σημασία είχαν για το κράτος η διατήρηση και η προστασία της τάξης των ελεύθερων αγροτών από την αρπακτική συμπεριφορά των δυνατών;

Οφέλη από την ύπαρξη των μικροκαλλιεργητών (Νεαρά του 934)

Η εξουσία τέτοιων ισχυρών προσώπων αύξησε υπερβολικά τη μεγάλη ταλαιπωρία των φτωχών, διότι [οι δυνατοί] με το πλήθος των οικόσιτων υπηρετών τους, των μίσθαρνων οργάνων τους και των άλλων παρατρεχάμενων και ακολούθων τους προκάλεσαν βίαιες επιθέσεις διώξεις, αγγαρείες (υποχρεωτική προσφορά υπηρεσιών), άλλες θλίψεις και στενοχώριες (στους φτωχούς) και προξένησαν μεγάλη καταστροφή στο κοινό συμφέρον [...]. Ι Αλλά η ύπαρξη πολλών μικροϊδιοκτητών προσφέρει μεγάλα οφέλη στο κράτος καθώς αυτοί πληρώνουν φόρους και παρέχουν στρατιωτικές υπηρεσίες στο κράτος. Τα οφέλη αυτά θα εκλείψουν, αν μειωθεί ο αριθμός των μικροκτηματιών. Όσοι λοιπόν είναι επιφορτισμένοι με τη δημόσια ασφάλεια πρέπει να απαλλαγούν από τους ταραξίες, να απομακρύνουν τα ενοχλητικά στοιχεία και να διασφαλίσουν τη δημόσια σωτηρία.

Ν. Svoronos, Les novelles des empereurs Macedoniens έκδ. Π. Γουναρίδης, E.I.E./K.B.E-MIET, Αθήνα 1994, 85.

Η σημασία ήταν τεράστια για το Βυζαντινό κράτος, καθώς στηριζόταν στρατιωτικά και οικονομικά στη μικρή και μεσαία αγροτική τάξη. Ο θεσμός των αγροτών-στρατιωτών είχε σώσει το Βυζάντιο από τη μάστιγα των μισθοφόρων, που εξασθενούσαν οικονομικά το κράτος, αλλά δεν ήταν και αρκετά μαχητικοί. Οι αγρότες-στρατιώτες είχαν στις πολεμικές συγκρούσεις ως σκοπό τους την προστασία της πατρίδας τους, αλλά και της προσωπικής τους ιδιοκτησίας, γεγονός που τους έκανε πιο αξιόμαχους.

Επίσης, οι φόροι που πλήρωναν οι ελεύθεροι αγρότες ήταν βασικό εισόδημα για το κράτος, λόγω του μεγάλου αριθμού τους και της αδυναμίας εξασφάλισης φοροαπαλλαγών που συχνά πετύχαιναν οι δυνατοί.

6. Να εντοπίσεις τα βασικά σημεία της Νεαρός του 996, αφού λάβεις υπόψη ότι αυτή καταργούσε το νόμο, ο οποίος, μετά παρέλευση 40ετίας απάλλασσε τους δυνατούς από την υποχρέωση να αποδώσουν στους πένητες τα κτήματα που είχαν σφετεριστεί.

Οι πρόσθετες περιουσίες που απέκτησαν οι δυνατοί στις κοινότητες των χωρίων μέχρι την έκδοση της πρώτης Νεαρός του προπάππου μας και αυτοκράτορα Ρωμανού του Πρεσβυτέρου και πιστοποιούνται με έγγραφα δικαιώματα και αξιόπιστες μαρτυρίες, να διατηρηθούν και να παραμείνουν στην κατοχή τους, σύμφωνα και με τους παλαιούς νόμους [···]

Από τότε που εκδόθηκε αυτός ο νόμος του Ρωμανού του Πρεσβυτέρου (922) ως σήμερα, 1η Ιανουαρίου της 9ης Ινδικτιώνος του έτους 6704 (=996), αλλά και στο εξής, διακηρύσσουμε ότι η τεσσαρακονταετία δεν επιτρέπεται καθόλου να ενεργοποιηθεί κατά των φτωχών, στις περιπτώσεις που έχουν δοσοληψίες με τους δυνατούς, αλλά οι περιουσίες πρέπει να αποδίδονται στους φτωχούς και οι δυνατοί να μη δικαιούνται να πάρουν πίσω το αντίτιμο της αγοράς αυτών των τόπων και τα έξοδα των βελτιώσεων [που έκαναν], γιατί και την ανωτέρω νομοθεσία αποδεδειγμένα έχουν παραβιάσει και γι' αυτό αξίζουν περισσότερο την τιμωρία [...].

Και δεν θεσπίζουμε τα μέτρα αυτά μόνο για το μέλλον, αλλά τους προσδίδουμε και αναδρομική ισχύ. Επομένως ισχύουν για το παρελθόν ως το έτος που μνημονεύουμε πιο πάνω (=922) [...].

Η Νεαρά του 996, που παρουσιάζεται στη δευτερογενή πηγή του ιστορικού Ν. Σβορώνου, επισημαίνει τα ακόλουθα βασικά στοιχεία:

1. Οι δυνατοί πρέπει να επιστρέψουν στους φτωχούς όλα τα κτήματα που τους καταχράστηκαν μέσα στην περίοδο 922-996 («Από τότε που εκδόθηκε αυτός ο νόμος του Ρωμανού του Πρεσβυτέρου ως σήμερα»).

2. Ο νόμος αυτός δεν είχε μόνο μελλοντική αλλά και αναδρομική ισχύ, και με αυτό τον τρόπο καταργεί το νόμο που διέγραφε την υποχρέωση των δυνατών να επιστρέψουν τα κτήματα αν περνούσαν 40 χρόνια («Και δεν θεσπίζουμε τα μέτρα αυτά μόνο για το μέλλον, αλλά τους προσδίδουμε και αναδρομική ισχύ»).

3. Η επιστροφή των κτημάτων δε θα συνοδεύεται από καταβολή χρηματικής αποζημίωσης από τους φτωχούς πρώην ιδιοκτήτες τους, γιατί η απόκτηση τους από τους δυνατούς ήταν πράξη παράνομη («αλλά οι περιουσίες πρέπει να αποδίδονται στους φτωχούς... περισσότερο την τιμωρία»).

Μέσα από αυτή τη Νεαρά βλέπουμε καθαρά τον προσανατολισμό της βυζαντινής κρατικής εξουσίας την εποχή της Μακεδόνικης δυναστείας, που ήταν η προστασία της μικρής και μεσαίας ιδιοκτησίας, στην οποία στηρίζονταν η οικονομία και η άμυνα του κράτους.